Do sagi opowiadającej o losach Muminków należy dziewięć części: „Małe trolle i duża powódź”, „Kometa nad Doliną Muminków”, „W Dolinie Muminków”, „Pamiętniki Tatusia Muminka”, „Lato Muminków”, „Zima Muminków”, „Opowiadania z Doliny Muminków”, „Tatuś Muminka i morze” oraz „Dolina Muminków w listopadzie”. Ostatnia ukazała się w 1970 roku. Zostały przetłumaczone na ponad 30 języków.
Na podstawie książek powstało kilka ekranizacji, zarówno seriali telewizyjnych, jak i filmów pełnometrażowych, a także słuchowiska radiowe, spektakle teatralne i seria komiksów, do których ilustracje tworzyła Tove Jansson.
Każda część przedstawia kolejne przygody trolli. Akcja rozgrywa się w Dolinie Muminków, baśniowej, bliżej nieokreślonej, choć podobnej krajobrazowo do Finlandii krainie zamieszkiwanej przez fantazyjne stworzenia, które są bardzo podobne ludzi w swoich lękach i smutkach, ale też wrażliwości, odwadze, życzliwości. Dialogi między bohaterami nieraz skłaniają dorosłych czytelników do psychologicznych i filozoficznych refleksji.
Głównymi bohaterami opowiadań są Muminek, Mamusia Muminka, Tatuś Muminka, Mała Mi, Włóczykij, Ryjek oraz Panna Migotka. Pojawiają się także inne istoty - m.in. roztargnieni kolekcjonerzy Paszczaki oraz lubiące porządek Filifionki. Powszechny strach w świecie Muminków wzbudza Buka. To podobna do ducha, ciemnopurpurowa istota, która zamraża ziemię, gdziekolwiek się pojawi. W przygodach Muminków bierze udział wiele innych stworzonek należących do bohaterów drugoplanowych.
Postaci występujące w opowiadaniach o Muminkach można traktować jako archetypy, wiele interpretacji tych opowieści idzie w stronę rozpoznawania w nich symbolicznych aspektów ludzkiej psychiki. Muminek jest symbolem dojrzewania, dobra i wrażliwości. Mamusia Muminka to pełna miłości opiekunka, symbol bezpieczeństwa i opanowania. Tatuś Muminka to odkrywca, który lubi poszukiwać wiedzy i nowych doświadczeń, a jednocześnie jest bardzo rodzinny. Włóczykij to archetyp wolności - samotny wędrowiec, wolna dusza i nieustanny poszukiwacz. Mała Mi jest bezpośrednia, zuchwała oraz odważna, to buntowniczka i awanturnica natomiast Ryjek jest ostrożny, lękliwy i tchórzliwy, ale także życzliwy. Panna Migotka jest romantyczna i dziewczęca. Pojawienie się Buki zawsze wywołuje strach i smutek, symbolizuje lęk, depresję i samotność. Paszczaki za to zawsze muszą pełnić określoną funkcję, np. kolekcjonera czy sportowca, ich świat musi mieć ramy, ponieważ chaos budzi w nich lęk. Muminek przyjaźni się z Panną Migotką i Włóczykijem, który zawsze na zimę udaje się na południe i wraca wiosną. Ponadto Muminek podkochuje się w Pannie Migotce, która, mimo różnicy charakterów, przyjaźni się z Małą Mi. Mała awanturnica mieszka z rodziną Muminków, podobnie jak Ryjek, który został przez nich zaadoptowany.
Opowiadania o Muminkach stały się źródłem filozoficznych i psychologicznych dociekań. Naukowcy wzięli na warsztat fińskie trolle, dopatrując się w nich typologii psychologicznych oraz kontekstów filozoficznych. Należy do nich polska zdobywczyni literackiego Nobla Olga Tokarczuk. Jak tłumaczyła w eseju „Psychologia według Muminków” w czasopiśmie „Charaktery”, wielkość „Muminków” polega na tym, że są zbiorem niezwykle jasno zarysowanych postaci, które można traktować jako „coś w rodzaju typów psychologicznych”. „Muminki to tylko jedna z wielu prób przedstawienia — w sposób symboliczny, lecz wcale nie uproszczony — rzeczywistości psychicznej, czyli wewnętrznej reprezentacji świata zewnętrznego” - napisała. Jak zauważyła, tego typu reprezentację można budować przez personifikację różnych treści psychiki.
Każdy z mieszkańców Doliny Muminków ma zestaw wyróżniających go, indywidualnych cech, dzięki czemu wszyscy razem, pomimo różnorodności, tworzą uporządkowany, harmonijny świat. Tokarczuk wskazuje, że jeżeli do interpretacji „włączymy czas, opowieść o Muminkach może stać się mapą podróży przez życie, mapą porządkującą różne etapy rozwoju, punkty krytyczne i niebezpieczeństwa”.
Życie małych trolli można poddać interpretacji m.in. z perspektywy psychologii Carla Junga, psychoanalizy czy teorii kryzysów Erika Eriksona. W każdej części poszczególni bohaterowie napotykają na swojej drodze problemy i wyzwania, które stają się okazją do przewartościowania i zmiany postaw, co prowadzi do ich rozwoju. Dzięki jasno określonym cechom czytelnik może się identyfikować z konkretnymi postaciami. Ich świat odzwierciedla świat rzeczywisty, dzięki czemu mały czytelnik może zbudować podstawowe wyobrażenie o tym, jaki jest świat, a dorosły - zagłębić się w filozoficzne dociekania.
Tove Jansson nazywana „mamą Muminków” urodziła się w 1914 roku w Helsinkach. Pochodziła z domu wypełnionego sztuką - jej ojciec był rzeźbiarzem, a matka graficzką i ilustratorką. „Zanim nauczyła się chodzić, zaczęła rysować” – napisała w biografii „Tove Jansson. Mama Muminków” jej autorka Boel Westin. Jansson pielęgnowała swój talent przyglądając się mamie, która wykonywała ilustracje do książek, gazet, a także projektowała znaczki oraz rysowała karykatury. Rysunki Jansson przedstawiające stworzenia podobne do Muminków, które nazywała wówczas Snorkami, pojawiły się po raz pierwszy w satyrycznym piśmie „Garm”.
„Za książkami (o Muminkach - PAP) kryje się skupiona na sobie pisarka, która tworzy literaturę dziecięcą bynajmniej nie dla dzieci, ale dla siebie, by odreagować własną dziecinność, odwzorowywać i przeżywać coś straconego, nieosiągalnego. To poszukiwanie stanowi część tajemnicy opowiadań o Muminkach. One uosabiają tęsknoty nas wszystkich” – czytamy w książce „Tove Jansson. Mama Muminków”.
Siostrzenica Jansson, Sophia, w rozmowie z „Guardianem” zwróciła uwagę, że artystka „kwestionowała wiele założeń, które nadal panowały w społeczeństwie na temat tego, jak kobiety powinny żyć w tamtych czasach - na przykład powinny zostać w domu i poświęcić się wychowywaniu dzieci. Chodziło jej o to, by odważyć się podejmować decyzje, które niekoniecznie są łatwe. Sprzeciwiała się konwenansom, co czyniło ją wyjątkową”.
Tove Jansson światowy rozgłos zapewniły „Muminki”, ale sama wolała być zapamiętana jako malarka. Co podkreślała, wyrażając kolejność swoich profesji: najpierw malarka, potem pisarka.
Tove Jansson zmarła w 2001 roku.
Zuzanna Piwek
