Muzeum Historii Żydów Polskich, którego celem jest ukazanie i przybliżenie światu 1000-letniej historii Żydów polskich, jest też formą utrwalania pamięci o historii, dziedzictwie i zagładzie narodu żydowskiego. Muzeum, będące zarazem nowoczesnym centrum edukacji i kultury, jest publiczno-prywatną instytucją kultury, stworzoną wspólnie przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Urząd Miasta Stołecznego Warszawy i Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce.
Z inicjatywą utworzenia Muzeum Historii Żydów Polskich wystąpiło Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny. Idea budowy placówki muzealnej narodziła się w 1995 r. "U nas, w Stowarzyszeniu Żydowski Instytut Historyczny osobą, która przedstawiła taki pomysł była pani dr Grażyna Pawlak, wówczas dyrektor generalny Stowarzyszenia. Jednocześnie na taki sam pomysł wpadła pani Gołda Tencer, obecnie szefowa Fundacji Shalom, wicedyrektor Teatru Żydowskiego, aktorka języka i kultury jidysz" - powiedział PAP Marian Turski, były przewodniczący Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny, obecnie wiceprzewodniczący.
W tym samym roku Urząd Miasta Stołecznego Warszawy przeznaczył na ten cel działkę na Muranowie. Pod przewodnictwem Szimona Peresa został powołany Międzynarodowy Komitet Honorowy Muzeum. Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny rozpoczęło gromadzenie środków finansowych na muzeum, pozyskując darczyńców na całym świecie.
W styczniu 2005 r. ówczesny prezydent Lech Kaczyński podpisał umowę o utworzeniu Muzeum Historii Żydów Polskich. W Międzynarodowym Konkursie Architektonicznym na budynek Muzeum Historii Żydów Polskich, zwyciężyli fińscy architekci Ilmari Lahdelma i Rainer Mahlamaki, którzy specjalizują się w projektowaniu muzeów oraz wielofunkcyjnych centrów kulturalnych.
W 2006 r. na miejscu przyszłego muzeum stanął specjalnie zaprojektowany namiot, nazwany ohelem, w którym odbywały się wystawy, koncerty i happeningi. Rok później - w czerwcu 2007 akt erekcyjny pod budowę muzeum został podpisany przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego, ministra kultury Kazimierza Michała Ujazdowskiego, prezydent Warszawy Hannę Gronkiewicz-Waltz, przewodniczącego Stowarzyszenia ŻIH Mariana Turskiego oraz darczyńców z zagranicy: Victora Markowicza, Zygmunta Rolata i Tada Taube.
Strona publiczna, czyli miasto stołeczne Warszawa oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, zobowiązały się pokryć koszty budowy i wyposażenia muzeum. Stowarzyszenie natomiast odpowiadało za sfinansowanie wystawy stałej, której projekt przygotowało i nadzorowało jej proces produkcji. Koszt budowy muzeum, który początkowo był szacowany na 120 mln zł, ostatecznie wyniósł ok. 320 milionów złotych. Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny na swojej stronie internetowej podało, że ponad pięciuset darczyńców z całego świata przyłączyło się do prowadzonej przez nie kampanii założycielskiej, przekazując na rzecz Muzeum 159 mln zł, z czego 140 mln zł pozyskano na rzecz wystawy stałej, a 19 mln zł na programy edukacyjne i publiczne realizowane we współpracy z Muzeum oraz na działalność statutową Stowarzyszenia.
Po 90 mln złotych na rzecz Muzeum przekazały: miasto stołeczne Warszawa oraz Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Gmach muzeum został udostępniony publiczności 19 kwietnia 2013 r. Tzw. małe otwarcie było związane z obchodami 70. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim.
Muzeum, które obejmuje blisko 13 tys. metrów kwadratowych powierzchni użytkowej, zostało zaprojektowane na planie kwadratu w postaci sześcianu o szklanych ścianach. Zewnętrzna część zbudowana jest ze szklanych paneli i miedzianej siatki. Panele pokrywają litery hebrajskie i łacińskie układające się w słowo Polin, które nawiązuje do legendy o pierwszych żydowskich osadnikach na ziemiach polskich, którzy tu znaleźli przyjazne miejsce do osiedlenia. We wnętrzu hol główny tworzą wysokie, pofalowane ściany w kolorze piasku. Przestrzeń ta przypomina swym kształtem wąwóz, co ma być - zgodnie z ideą projektantów - nawiązaniem do przejścia przez Morze Czerwone znane z Księgi Wyjścia.
W poziomie podziemnym gmachu muzeum znajduje się wystawa stała, która zajmuje powierzchnię ok. 4 200 mkw. Jej projekt opracował międzynarodowy zespół 120 historyków i muzealników z Polski, Izraela i Stanów Zjednoczonych pod kierunkiem profesor Barbary Kirshenblatt-Gimblett z New York University.
Wystawa stała ma charakter narracyjny, co oznacza, że nie skupia się na prezentowaniu obiektów, ale na opowiedzeniu historii przy pomocy zabytkowych przedmiotów historycznych, multimediów, scenografii, grafik, kopii i modeli. Projekt narracji historycznej powstawał przez sześć lat. Skupił wielu polskich i światowych najwybitniejszych specjalistów od historii Żydów polskich.
Na ekspozycji znalazło się 170 oryginalnych przedmiotów oraz 200 replik, modeli i faksymili, a także nagrania audio, zdjęcia, filmy i animacje komputerowe. Umieszczono tutaj ok. 200 stanowisk multimedialnych. Wystawa jest sterowana z trzech serwerowni. Ekspozycja została wykonana według projektu firm Event Communications z Wielkiej Brytanii oraz Nizio Design International z Polski.
Wystawa stałą składa się z ośmiu galerii: "Las", "Pierwsze spotkania" (960-150), "Paradisus Iudaeorum" (1569-1648), "Miasteczko" (1648-1772), "Wyzwania nowoczesności" (1772-1914), "Na żydowskiej ulicy" (1918-1939), "Zagłada" (1939-1945), "Powojnie" (1944 - do dziś).
W galerii pt. "Las", opracowanej według koncepcji prof. Barbary Kirshenblatt-Gimblett, będzie można poznać żydowskie legendy z okresu średniowiecza. Jedna z nich opowiada o przybyciu pierwszych Żydów na ziemie polskie. Mieli oni usłyszeć głos z nieba mówiący "Polin"; po hebrajsku "po" oznacza "tutaj", a "lin" - "odpoczniesz". Słowo "Polin" znaczy "tu odpoczniesz", lecz to także po hebrajsku Polska.
6 września 2014 r. podczas konferencji prasowej dotyczącej pierwszej prezentacji galerii "Las" dyrektor Muzeum Historii Żydów Polskich, prof. Dariusz Stola poinformował, że nazwa muzeum zostaje poszerzona o dodatkowy element, słowo "Polin". Od tej pory oficjalna nazwa muzeum brzmi Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN.
Galeria "Pierwsze spotkania" przedstawia historię najwcześniejszych kontaktów polsko-żydowskich i najdawniejszego okresu pobytu Żydów na ziemiach polskich obejmując czas od 960 r. po rok 1500. Autorką koncepcji tej galerii jest prof. Hanna Zaremska. Pierwsi Izraelici, którzy pojawili się w tym regionie byli wędrownymi kupcami. Przybywali z zachodniej Europy. Handlowali niewolnikami i futrami, drogocennymi tkaninami, korzeniami, a także bronią. Żydowscy kupcy korzystali z krzyżujących się na tych terenach szlaków handlowych i z form stabilizujących się już struktur państwowych. Obrazuje to na ekspozycji wielka mapa peregrynacji po Europie Ibrahima ibn Jakuba, Żyda sefardyjskiego, kronikarza i kupca.
Galeria "Paradisus Iudaeorum" przedstawia losy polskich Żydów od 1569 roku po 1648 r. Okres ten był nazywany złotym wiekiem lub żydowskim rajem. Narracja galerii, której kuratorami są Małgorzata Stolarska-Fronia i Maciej Gugała, koncentruje się na życiu intelektualnym i religijnym Żydów na rozwoju ich samorządności m.in. w postaci Sejmu Czterech Ziem oraz na udziale Żydów w gospodarce latyfundialnej. W centrum galerii znajduje się instalacja - interaktywna makieta Krakowa i Kazimierza.
W galerii "Miasteczko" na tle szerokiej panoramy Rzeczypospolitej, zwiedzający będą mogli obejrzeć trójwymiarową prezentację życia Żydów w kresowym miasteczku. Narracja w tej galerii, której kuratorkami są Ewa Małkowska- Bieniek i Olga Pieńkowska, dotyczy okresu historii Żydów od połowy XVII wieku po pierwszy rozbiór Polski. W galerii jako przykład typowego kresowego prywatnego miasteczka pokazana jest Żółkiew. W centrum "Miasteczka" jest rynek. Z rynku wchodzi się do synagogi, karczmy, do domu, jest to dosłowny i symboliczny środek miasteczka. Tam toczyło się życie we wspólnocie. Najważniejszym elementem galerii jest unikatowa rekonstrukcja dachu i sklepienia drewnianej synagogi z Gwoźdźca na Ukrainie.
Galeria "Wyzwania nowoczesności" przedstawia zasadnicze przeobrażenia w życiu polskiej społeczności żydowskiej w XIX wieku, które nastąpiły pod wpływem wielkich zmian geopolitycznych, prawnych, demograficznych, industrialnych. Galeria obejmuje okres od 1772 r. do 1914. W galerii, której koncepcję opracował prof. Marcin Wodziński, pokazane zostało m.in. jak na ziemiach polskich powstawały nowe formy organizacji społeczności żydowskich i kompletnie nowe, oryginalne formy religijności, jak chasydyzm czy litewskie jesziwy, które, konkurencyjnie do chasydyzmu, budowały nowe sposoby edukacji, oparte bardzo mocno na studiach religijnych.
Galeria "Na żydowskiej ulicy" pokazuje liczną, aktywną kulturalnie społeczność żydowską w II Rzeczpospolitej. Lata 1918-1939 były nazywane drugim złotym wiekiem w historii Żydów polskich. Narracja w galerii, której kuratorami są Michał Majewski wraz z Tamarą Sztymą-Knasiecką, przedstawia życie polityczne, dynamiczny rozwój kultury żydowskiej, zwłaszcza w jidysz, ale również kultury tworzonej w języku polskim i kultury polskiej przez Żydów. Jednak głównym elementem galerii jest wizualizacja "jidisze gas", czyli żydowskiej ulicy wielkomiejskiej. Ma ona 20 metrów długości, 4 metry szerokości i 7 metrów wysokości.
W galerii "Zagłada", której koncepcję opracowali Jacek Leociak i Barbara Engelking, zwiedzający muzeum ma zobaczyć, co się stało z narodem żydowskim - odczuć całą potworność tej zbrodni w wyniku której śmierć poniosło blisko 3 mln polskich Żydów. Najpierw pokazany jest wybuch wojny 1939 r., kampania wrześniowa, wejście Sowietów, klęska września. Potem posunięcia ustawodawcze Niemców oddzielające ludność żydowską od Polaków. Widz będzie obserwował narastające represje, prześladowania i wtrącenie Żydów do gett, ukrywanie się Żydów. W sposób symboliczny zwiedzających oprowadzają po getcie Emanuel Ringeblum i Adam Czerniaków. Osobny fragment ekspozycji poświęcony jest powstaniu w getcie. Widz musi też przejść ulicami getta całą drogę aż na Umschlagplatz, skąd odchodziły transporty do obozów koncentracyjnych.
Korytarz "Shoah" zaprowadzi widza do finału, do progu komory gazowej. Ostatnia przestrzeń tej galerii nazywa się "Pustka".
Galeria "Powojnie", której opiekunami naukowymi są dr Helena Datner i prof. Stanisław Krajewski, przedstawia powojenne i współczesne życie społeczności żydowskich w Polsce. Opowieść w tej części wystawy rozpoczyna się 1945 r., kiedy Żydzi, którzy ocaleli z Holokaustu, powracali z obozów, z miejsc ukrycia, a potem w większości emigrowali z Polski, przede wszystkim z powodu powojennych pogromów oraz antysemickiej nagonki władz PRL w 1968. Ważną datą jest rok 1989, po którym następuje odrodzenie niewielkiej, ale dynamicznej społeczności żydowskiej w Polsce, a także rok 1980 oraz Solidarność i reakcje na jej powstanie jak też na zmiany zachodzące w Polsce.
Muzeum jest pierwszą placówką poświęconą w całości historii polskich Żydów, a obok Muzeum Holokaustu w Waszyngtonie i Muzeum Yad Vashem w Jerozolimie, będzie jedną z najważniejszych instytucji kultury żydowskiej na świecie. Swoją pracą obejmuje nie tylko tereny współczesnej Polski, ale i dawne rubieże Rzeczypospolitej położone współcześnie na Litwie, Białorusi, Ukrainie czy w zachodniej Rosji.
Jedną z odróżniających cech Muzeum Historii Żydów Polskich od innych światowych placówek poświęconych Holokaustowi jest to, że nie jest to tylko muzeum Zagłady. O Zagładzie mówi się tu w kontekście blisko 1000-letniej obecności Żydów w Polsce i pokazuje jak historia polskich Żydów przez wieki splatała się z polską historią, jak te dwie kultury na siebie wpływały.
Muzeum Historii Żydów Polskich różni się też tym od innych muzeów Holokaustu, że jest wzniesione dokładnie w tym samym miejscu, gdzie było getto - w samym sercu byłego getta warszawskiego. Przedwojenny przebieg ulicy Zamenhofa pokrywa się z fragmentem ulicy, który jest zaznaczony w muzeum. A wyjście z siedziby muzeum wprost prowadzi na pomnik Bohaterów Getta - który jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych ikon Holokaustu na świecie. Muzeum w Waszyngtonie znajduje się na zupełnie neutralnym terenie, podobnie Yad Vashem w Jerozolimie.
