Teren na budowę pomnika dla bohatera narodowego przekazały miejscowe siostry norbertanki.
Zgodnie z relacjami historycznymi, zamieszczonymi na prowadzonej przez Komitet Kopca Kościuszki stronie internetowej kopieckosciuszki.pl, 200 lat temu w uroczystości inaugurującej prace przy symbolicznym pomniku uczestniczyły władze Rzeczypospolitej Krakowskiej, przedstawiciele kapituły wawelskiej, Uniwersytetu Jagiellońskiego i przedstawiciele wszystkich stanów społecznych z Krakowa i innych ziem Polski pod zaborami. Chłopi przywieźli ziemię z pola bitwy pod Racławicami.
Generał wojsk polskich Księstwa Warszawskiego Franciszek Maksymilian Paszkowski podkreślił w swoim przemówieniu, że „nic drogocenniejszego nad wolność i niepodległość”. Zwracał też uwagę na zasługi chłopów, bez których – jak mówił – „nic prawdziwie wielkiego, nic doniosłego dokonać się nie może”.
Wśród gości zagranicznych byli włoska śpiewaczka Angelika Catalani, która dochód ze swojego koncertu przeznaczyła na sypanie mogiły i Bertel Thorvaldsen, ceniony rzeźbiarz z Danii, autor m.in. pomnika księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie. Do Stanów Zjednoczonych, Anglii i Francji posłano pisma w języku francuskim informujące o budowanym symbolicznym pomniku dla Kościuszki.
W programie uroczystości sprzed 200 lat była też msza, odczytanie aktu erekcyjnego i umieszczenie go u podstaw kopca, złożenie też pamiątek insurekcji, np. kul z bitwy pod Racławicami.
Potem wszyscy obecni na uroczystości zaczęli usypywać ziemię, przywożoną w taczkach, wokół wysokiego pnia jodły, pochodzącej ze śląskich lasów koło Jaworzna. Zgodnie z relacjami pracom towarzyszyła orkiestra, wygrywająca patriotyczne melodie. W pierwszym dniu prace trwały do późnego wieczora.
Przy sypaniu kopca pracowali mieszkańcy miasta, także płatne hufce oraz turyści z innych miast. W mogile znalazły się także ziemie spod m.in. Maciejowic, Szczekocin i Dubienki.
Budowę nadzorował specjalny komitet, powołany przez senat Wolnego Miasta Krakowa 24 listopada 1820 r. Konsultantami projektu byli architekt Szczepan Hubert i matematyk Franciszek Sapalski. Prace zakończyły się 25 października 1823 r.
W latach 50. XIX w. Austriacy wznieśli fortyfikację wokół wzgórza (fort 2 Kościuszko), a w czasie I wojny światowej urządzili punkt obserwacyjny na szczycie. W czasie II wojny światowej hitlerowcy planowali zniszczyć kopiec jako symbol historii i kultury. Plan ten jednak nie doszedł do skutku.
Przez lata kopiec był narażony na działanie czynników pogodowych, z powodu których m.in. osuwał się. Kilka razy był odnawiany, m.in. po ulewach w 1997 r. Remont kosztował wówczas 14,7 mln zł. Środki na odnowę zbierał specjalnie powołany do tego Komitet Honorowy Ratowania Kopca Kościuszki.
Od 200 lat kopcem zarządza Komitetem Kopca Kościuszki (w pierwszych latach działał jako komitet budowy kopca) komitet budowy. Dzięki staraniom jego prezesa (pełni funkcję od 1994 r.) Mieczysława Rokosza na terenie kopca powstało Muzeum Kościuszkowskie z multimedialną i interaktywną wystawą stałą „Kościuszko – bohater wciąż potrzebny”, trasą edukacyjną i ogrodem kościuszkowskim.
Od 2017 r. kopiec wraz z fortem i kaplicą św. Bronisławy ma status Pomnika Historii, przyznawanego przez prezydenta RP obiektom o szczególnej wartości.
Kopiec Kościuszki, wysoki na ok. 35 m, jest udostępniony zwiedzającym, a jego utrzymanie opiera się niemal całkowicie na wpływach ze sprzedaży biletów. Rocznie zabytek odwiedza ok. 130 tys. osób.
Beata Kołodziej
