„Golia Abbattuto” - oratorium XVII w.
8 września , godz. 19.00 – GOLIA ABATTUTO
Miejsce: Oranżeria Muzeum Pałac w Wilanowie
Forma wstępu: Wstęp po wykupieniu biletu do Parku.
Program:
Alessandro Melani (1639-1703) – Golia Abbattuto Oratorio a 5, Con Stromenti [ca. 1685], autor libretta – nieznany
Postacie oratorium:
DAVID, sopran / postać męska, pasterz / król Jan III Sobieski - Julita Mirosławska
MEROB, sopran / postać żeńska, córka Saula / Ludwik XIV – Anna Mikołajczak Niewiedział
SAUL, alt / postać męska, król Izraelitów / papież Innocenty XI – Karol Bartosiński
TESTO, tenor / postać fikcyjna – Piotr Szewczyk
GOLIA, bas / postać męska, wódz Filistynów / Kara Mustafa – Mirosław Borczyński
oraz
KLEINE CAMMER -MUSIQUE (zespół instrumentów dawnych) :
Partytura oraz pod kier. art. - Jerzy Żak
Marian Magiera - trąbka barokowa , Paweł Gajewski - trąbka barokowa , Grzegorz Lalek - skrzypce – koncertmistrz , Marcin Sochan - skrzypce , Małgorzata Feldgebel - altówka , Marek Toporowski - klawesyn, pozytyw , Anna Swoboda - teorba, gitara barokowa , Teresa Kamińska –wiolonczela, Grzegorz Zimak – violone, Jarosław Kopeć - kotły, instrumenty perkusyjne.
Zapomniane dzieło Alessandra Melaniego (1639-1703) Golia abbattuto to oratorium polityczne, które swoją premierę miało w Rzymie w latach 1683-85. Prosty pasterz Dawid, poddany króla Saula, który zwycięża olbrzyma Goliata to Jan III Sobieski, który pod Wiedniem (1683) pokonuje Karę Mustafę i oddziały tureckie, przede wszystkim jednak ocala dla Europy chrześcijaństwo. Wskrzeszone po ponad trzystu latach oratorium przywołuje pamięć o odsieczy wiedeńskiej i jej bohaterach, a także sztukę Alessandra Melaniego - jednego z najbardziej cenionych kompozytorów rzymskich drugiej połowy XVII wieku, brata słynnego śpiewaka-kastrata i szpiega Atta Melaniego. Muzeum Pałac w Wilanowie i Stowarzyszenie „Akademia Wilanowska” z okazji 330 rocznicy bitwy pod Wiedniem przygotowały nagranie XVII-wiecznego oratorium, które wcześniej znane było jedynie specjalistom, w zapisie nutowym. Golia Abbattuto jest pierwszym znanym oratorium alegoryczno-politycznym. Nieznany librecista oparł tekst na starotestamentowej przypowieści o zwycięstwie Davida nad Goliatem. Saul, wódz Izraelitów, reprezentuje papieża Innocentego XI, a Dawid, który pokona Filistynów, przedstawia króla Jana III Sobieskiego. Goliat, to Kara Mustafa, natomiast Merob, córka Saula, która w nagrodę za zwycięstwo miała poślubić Dawida, lecz odmawia ojcu, reprezentuje niechętnego Świętej Lidze francuskiego króla Ludwika XIV. Skomplikowana sytuacja polityczna tamtych lat bierze górę nad alegoryczną dokładnością, a muzyka Melaniego czyni rzecz całą jeszcze bardziej dramatyczną…
GOLIA ABBATTUTO ALESSANDRA MELANIEGO. WIELKA POLITYKA W POBOŻNYM ORATORIUM
Alessandro Melani (1639-1703), twórca Golia abbattuto urodził się w Pistoi jako ósme dziecko i równocześnie najmłodszy syn Domenica Melaniego (miejskiego dzwonnika) i Camilli di Mariotto Giovanelli. Podobnie jak jego starsi bracia uczęszczał w rodzinnym mieście do szkoły przykatedralnej, w której uczył się podstaw języka łacińskiego i muzyki (śpiewał w chórze). Wydaje się, że wszyscy synowie Domenica wykazywali się znacznym talentem muzycznym, skoro trzech z nich zostało profesjonalnymi, cenionymi muzykami (Jacopo, Atto i Alessandro właśnie) i aż czterech (Atto, Francesco Maria, Bartolomeo i Vincenzo) ojciec oddał do kastracji, aby zachować barwę ich głosów. Zważywszy na fakt, że Pistoia słynęła z „produkcji” kastratów na potrzeby ówczesnego rynku muzycznego ojcu chłopców mogło być łatwiej podjąć tę kontrowersyjną, z dzisiejszej perspektywy, decyzję. Z pewnością jednak ułatwiły mu ją takie argumenty jak: wielodzietność rodziny Melanich, pierwszeństwo pierworodnego do przejęcia rodzinnych dóbr, rzeczywiste wokalne talenty synów, szacunek okazywany przez ówczesne społeczeństwo osobom pozostającym w celibacie, religijny ascetyzm epoki przepełnionej duchem kontrreformacji, jak i ciche przyzwolenie Kościoła katolickiego na kastrację ad honorem Dei.
Spośród młodych Melanich sławę najszybciej zdobył Atto, kastrat obdarzony pięknym głosem altowym, który na początku lat 40-tych zyskał poważnego patrona w postaci księcia Mattiasa Medycejskiego (1613-1667). To on wysłał Atta do Rzymu (centrum ówczesnej wokalistyki) by doskonalił swój warsztat wokalny podpatrując takich mistrzów jak Luigi Rossi czy Marc’Antonio Pasqualini. W 1644 Atto pojawił się w Paryżu, gdzie szybko zdobył uznanie kardynała Mazzariniego i regentki Anny Austriaczki, która pisała do Mattiasa z wdzięcznością: „Lubię muzykę włoską bardzo – teraz gdy usłyszałam ją w całej jej doskonałości – przyznaję otwarcie, że uczynił mi Pan przyjemność pozwalając Atto, by tu przybył. Żaden z Włochów nie ma tak pięknego głosu jak on ma, i niczyj śpiew nie spodobał mi się bardziej niż jego, zatrzymałam go u siebie wierząc, że uzna to Pan za właściwe”. Sukcesy w Paryżu i kolejne podróże po europejskich ośrodkach spowodowały, że ambitny Atto, marzący o zajmowaniu wysokiej pozycji w hierarchii społecznej, został szpiegiem. Wielu władców i najwyższych dostojników państwowych ówczesnej Europy zafascynowanych jego sztuką miało z nim bliski kontakt, co śpiewak umiejętnie wykorzystywał w podejmowanych misjach dyplomatycznych w Paryżu, Rzymie czy Wiedniu. Na 23 III 1668 roku zaplanował swój ostatni publiczny występ, po czym europejska polityka pochłonęła go całkowicie. Jego działania z pasją opisali w swoich książkach Rita Monaldi i Francesco Sorti (Imprimatur, Secretum, Veritas).
Kariera braci Atta – starszego Jacopa, młodszych Filippa, Bartolomea i przede wszystkim interesującego nas Alessandra – to w dużej mierze właśnie jego dzieło. Autor Golia abbattuto, zanim przybył do Rzymu w 1667 roku, przez kilka lat pełnił funkcję maestro di cappella w prowincjonalnych katedrach w Orvieto i w Ferrarze. W 1666 na cztery miesiące powrócił do Pistoi, aby objąć podobne stanowisko po bracie Jacopo, po czym niespodziewanie opuścił rodzinne miasto udając się do Rzymu, gdzie objął stanowisko maestro di cappella w S. Maria Maggiore – jednej z najważniejszych bazylik Wiecznego Miasta. W 1672 roku dzięki protekcji ambasadora francuskiego, Alessandro otrzymał stanowisko maestro di cappella w kościele nacji francuskiej w Rzymie S. Luigi dei Francesi. W 1668 Rospigliosi zamówił u niego operę zatytułowaną L’Ergenia wykonaną w tymże karnawale w jego pałacu. W następnym roku kompozytor został objęty protekcją jednego z najważniejszych mecenasów rzymskich drugiej poł. XVII wieku – Lorenza Onofrio Colonny i jego żony Marii Macini Colonny, siostrzenicy kardynała Mazariniego i pierwszej wielkiej miłości Ludwika XIV. Maria Mancini poznała Atta Melaniego jeszcze w Paryżu, potem w Rzymie utrzymywała z nim bliskie kontakty, przez lata też pisywała do niego, o czym świadczy ich zachowana korespondencja. Nic więc dziwnego, że małżeństwo Colonnów postanowiło zamówić u brata Atta – Alessandra, nowe kompozycje, m.in. operę L’empio punito do libretta Filippa Acciaiuoli – pierwszą operową wersję o Don Juanie. Dzięki protekcji Colonnów Alessandro stał się jednym z najważniejszych kompozytorów rzymskich. Pisał muzykę religijną: polichóralne motety, msze, oratoria, świeckie kantaty, muzykę instrumentalną i opery. Obok A. Stradelli, A. Scarlattiego, B. Pasquiniego czy C. Baniego jest uważany dzisiaj za najważniejszego przedstawiciela drugiej generacji rzymskiej szkoły operowej. Jego sztukę uhonorował także książę Ferdynand Medycejski nadając mu tytuł celebre professore di musica. W 1699 roku Alessandro Melani otrzymał tytuł ministra króla Polski na dworze papieskim. Jak słusznie zauważył Roger Freitas, tylko wpływy zewnętrzne, tj. dyplomatyczne kontakty Atta, mogły spowodować, że rzymski maestro di cappella, bez wcześniejszego doświadczenia dyplomatycznego, otrzymał drugie rangą po ambasadorze polskim stanowisko przedstawiciela Rzeczpospolitej w Rzymie.
Nie wiemy, kto zamówił u Alessandra Melaniego muzykę do oratorium Golia abbattuto, nieznane są też data, miejsce ani okoliczności pierwszego wykonania kompozycji. William A. Broom sugerował, że dzieło zabrzmiało po raz pierwszy między 1683 a 1685 rokiem na fali euforii po odsieczy wiedeńskiej (1683). Włoski badacz Saverio Franchi uważa, że dzieło mogło zostać wykonane w okresie Wielkiego Postu 1684 roku, w szczytowym momencie entuzjazmu dla Sobieskiego na dworze papieskim. Wówczas to Innocenty XI wysłał królowi Polski poświęcony kapelusz i miecz naczelnego wodza Kościoła, a także Złotą Różę Marii Kazimierze. Finałowy chór Itene e poi tornate wskazuje, że dzieło zaprezentowano w Rzymie. Zachowana w Wielkiej Brytanii partytura, stanowiąca podstawę niniejszego wykonania to tylko kopia oryginału, który również się nie zachował. Z tego co wiadomo, nie wydrukowano też libretta.
Oratorium to kompozycja wokalno-instrumentalna powstała w epoce baroku z połączenia idei duchowych ćwiczeń św. Filipa Neriego, tradycji włoskich laud, średniowiecznego dramatu liturgicznego, dramatycznych dialogów i wczesnej opery. Historie przedstawiane w oratoriach w języku włoskim (oratorio volgare) lub łacińskim (oratorio latino) były najczęściej zaczerpnięte z Biblii lub hagiografii. Kompozycje te wykonywano w kościołach (np. Chiesa Nuova) lub w pałacach arystokratów (Krystyny Szwedzkiej, kardynała Benedetta Pamphiliego). Wówczas ich dwuczęściowa budowa z przerwą pomiędzy parte prima i parte seconda służyła w Rzymie serwowaniu słuchaczom wytrawnych przekąsek czy orzeźwiających napojów. Oratoria, mimo że cechował je charakter moralizatorski, miały dawać przyjemność muzyczną, ale też niejednokrotnie za ich pomocą patron manifestował swoją pobożność. W drugiej połowie XVII wieku oratorium zostało wprzęgnięte w Wiecznym Mieście w bieżącą politykę, stając się doskonałym środkiem religijno-politycznej propagandy.
Historia przedstawiona w Golia abbattuto odwołuje się do starotestamentowej opowieści (Księga Samuela) o napaści Filistynów na Izraelitów rządzonych przez króla Saula i zwycięskiego pojedynku, jaki stoczył prosty pasterz Dawid, poddany Saula z olbrzymem Goliatem. Ta biblijna historia posłużyła libreciście do stworzenia tekstu odwołującego się do wydarzeń związanych z odsieczą wiedeńską (1683) i chwalebnego zwycięstwa Jana III pod Wiedniem. W oratorium udział bierze 5 śpiewaków wcielających się w role Saula, Goliata, Dawida, Merob i postać narratora komentującego prezentowane wydarzenia – Testo (obecność tej ostatniej partii w dziele umieszcza Golia abbattuto w gronie kompozycji reprezentujących starszy typ oratorium. Pod koniec XVII wieku partia ta coraz rzadziej pojawia się w tekstach oratoriów, aż do jej całkowitego zaniknięcia w XVIII wieku). W osobie króla Saula rozpoznajemy urzędującego papieża Innocentego XI, o czym śpiewa w swej partii Testo (o zastępcy Boga, o Innocentym mówię). Wrogi olbrzym Goliat to przywódca Turków – Kara Mustafa, przeciwko któremu papież formułował sprzymierzoną armię dowodzoną przez europejskich władców. Odważny i pobożny Dawid to zwycięski król Polski, Jan III Sobieski. Pod postacią Merob, biblijnej córki Saula, obiecanej Dawidowi za żonę po przyszłym zwycięstwie, skrywał się Ludwik XIV. Personifikacja ta opierała się na, używanej (od czasów średniowiecza) w języku Kurii Rzymskiej, metaforze Francji jako najukochańszej córy Kościoła Katolickiego. To ukochane dziecko w osobie Ludwika XIV, Arcychrześcijańskiego Króla okazało się jednak obojętne na ponawiane wezwania ojca-papieża. Król Francji odmówił bowiem przyjścia z pomocą oblężonemu Wiedniowi i wystawionej na ciężką próbę religii chrześcijańskiej. Franchi sugerował, że kompozycję u Melaniego zamówiła Maria Kazimiera Sobieska za pośrednictwem wysłanego do Rzymu dworzanina. Królowa, Francuzka z pochodzenia, nieoczekiwanie wyniesiona na tron Rzeczpospolitej była konsekwentnie lekceważona przez Ludwika XIV, ponieważ król Francji w małym poważaniu miał władców, w których żyłach nie płynęła błękitna krew. Po zwycięstwie męża, królowa mogła przynajmniej dokonać artystycznego odwetu na Ludwiku XIV, krytykując jego postawę w niesympatycznej, zarozumiałej i pysznej postaci Merob. Taka hipoteza wydaje się jednak mało przekonująca biorąc pod uwagę sposób, w jaki osobę męża królowa kazała przedstawiać w dziełach muzycznych, które powstały już podczas jej piętnastoletniej rezydencji w Wiecznym Mieście, jak też w porównaniu z epitetami, jakich używano dla scharakteryzowania Sobieskiego w innych tekstach, które powstały po odsieczy. Zazwyczaj Jana III określano tam mianem „gromu wojennego”, „ziemskim Marsem”, „obrońcą wiary”, „sarmackim Jowiszem” czy „Marsem Sarmacji” itp. Tu jest to prosty pasterz.
Nie da się ukryć, że sposób przedstawiania Jana III w Golia abbattuto wydaje się dość kontrowersyjny jak dla dzieła apologetycznego. Dawid, to co prawda w ustach Testo pasterz nieustraszony, ale Saul w pierwszym odruchu każe mu wracać paść bydło, nazywając dodatkowo zarozumiałym. Merob wprost skarży się na swój okrutny los, który nakazuje jej być żoną wiejskiego pasterza (O mój przeciwny losie/ Żoną będę wiejskiego pasterza) i jako jedyna, nie cieszy się z jego radosnego zwycięstwa. Gdy Saul nakazuje jej być posłuszną w recytatywie, woła: „Aby zatem słowa dotrzymać/ Królestwo, ojcze, się zniża/ I będę musiała wbrew obowiązkowi/ Podłemu się oddać w zastaw chłopakowi”. A potem w następującej arii śpiewa:
Niech to nie stanie się nigdy, nie!
Abym pasterza poślubiła
Którego za męża nie chcę,
Chociaż silny jest i piękny.
Żeby przewodnik stada
Kwiat Izraela miał posiąść –
Z tym pogodzić się nie mogę.
Izraelski kwiat to aluzyjne odwołanie do lilii – symbolu królów francuskich. Kwiat ten przez wieki zdobił herby i szaty władców Francji. Nie mógł więc znaleźć się na odzieniu zwykłego pasterza. Saul nie ustawał jednak w próbach nakłonienia córki do pokochania i poślubienia Dawida, twierdząc, że to samo niebo przeznaczyło go jej na męża „prostego – tak, lecz wiernego/ dzielnego pasterza”. Mimo to Merob pozostaje niezłomna w swym postanowieniu odrzucenia Dawida podkreślając wielokrotnie w swej arii Non sia mai, non sia, no, no, no (Niech to nie stanie się nigdy, nie!) słowo „nie”. Wolałaby umrzeć, niż zostać żoną prostego chłopaka. Jej pycha i egoizm dalece wykraczają poza polityczny pragmatyzm. Nic więc dziwnego, że ówcześnie ludzie, którzy w Merob odkrywali osobę Ludwika XIV, kpiąco nazywali go „Najbardziej chrześcijańskim Turkiem Wersalu”, który bez problemu, dla własnej korzyści, podzieliłby się z sułtanem połową Europy.
O tym, że Dawid (Jan III) i Merob (Ludwik XIV) tworzą najważniejszy duet bohaterów Golia abbattuto świadczy konstrukcja oratorium, a dokładnie liczba przeznaczonych dla tych postaci arii. Wyraźnie wskazywała ona na znaczenie przedstawianych bohaterów, jak i na rangę śpiewaków biorących udział w wykonaniu. Dla postaci Dawida librecista napisał 7 arii, dla Merob 6. Przy 5 ariach Saula, 1 Goliata i 3 Testo, Merob wyrasta na najważniejszą po Dawidzie postać. Ona, co znaczące, rozpoczyna też oratorium pozbawione uwertury wstępnej, wykonując dwie kolejne arie: Sarò sposa ma di chi (Żoną będę, ale czyją?) i Pria che darmi a tal consorte (Chętniej już śmierć poślubię). W pierwszej zastanawia się, kto zostanie jej mężem, w drugiej zapowiada, że woli śmierć od ślubu z człowiekiem nieznanym, tj. takim, za którym nie stoi odpowiednia historia, genealogia, pozycja. Wydaje się, że przy tak scharakteryzowanych postaciach Golia abbattuto to oratorium napisane przez frakcję antyfrancuską w Rzymie, która mimo słów Merob wychwala Sobieskiego, równocześnie dokonując krytyki haniebnych zachowań i postawy Ludwika XIV w okresie odsieczy wiedeńskiej. O ile bowiem Dawid wzbudza w nas sympatię, Merob odrzuca swoją pychą i egoizmem.
Każda z dwóch części oratorium składa się z następstwa recytatywów i stosunkowo krótkich jeszcze arii, w których śpiewakom towarzyszy tylko obsada basso continuo.
Pozostałe instrumenty pojawiają się we wstępnych ritornellach i na zakończenie arii; sporadycznie pomiędzy wersami wykonywanymi przez śpiewaków, z którymi wówczas dialogują; bardzo rzadko równocześnie z wokalistami. Arie Melaniego charakteryzuje śpiewna melodyka, taneczny charakter, dominacja rytmów trójdzielnych, dość szybkie tempa i aktywna linia głosu basowego. Ważne retorycznie słowa, istotne dla właściwego zrozumienia treści dzieła, kompozytor powtarzał lub ozdabiał koloraturami. Znakomitym przykładem żywiołowości stylu Melaniego są arie Non temer che ben saprò czy Nel petto ristretto. Egzystencjalną marność człowieka doskonale wyraża natomiast melancholijna aria Saula Picciol sasso ad alta mole. W arii Su su, trombe, voi narrate (Dalej, trąby, głoście), w której Dawid chwali boską dobroć i wyraża swoją radość z odniesionego zwycięstwa towarzyszą mu trąbki. To one, razem z bębnami i chórami obwieszczającymi radosne zwycięstwo (Vittoria, vittoria) rozbrzmiewały w całej Europie ku chwale polskiego wodza Jana III Sobieskiego w podziękowaniu za jego męstwo, odwagę i pobożność. Klimat tamtych chwil i wielką bitwę sprzed ponad trzystu lat (jedną z osiemnastu najważniejszych, które zmieniły oblicze świata), w prezentowanym wykonaniu wzmacniają dodatkowo przenikliwe dźwięki kapeli janczarskiej. Jej brzmienie było niezwykle miłe dla uszu Jana III.
Źródła:
1. William A. Broom, Political Allegory in Alessandro Melani’s Oratorio
2. Saverio Franchi, Il principe Odescalchi e l’oratorio ‘politico’, [w:] L’oratorio musicale italiano e i suoi contesti, secc. XVII-XVIII: atti del Convegno internazionale, Perugia, Sagra musicale umbra, 18-20 settembre 1997, Firenze 2002.
3. Roger Freitas, Portrait of a Castrato. Politics, Patronage, and Music in the Life of Atto Melani, Cambridge 2009
