CZESKA MUZYKA

czeska muzyka , kultura muzyczna Czechów. Muzyka profesjonalna Najstarszy zachowany zabytek — rel. pieśń Hospodine, pomiluj ny powstała ok. 1000 na podstawie starszego tekstu; nie potwierdzona historycznie tradycja przypisuje ją św. Wojciechowi. W tym okresie na ziemiach czeskich wciąż jeszcze uprawiano muzykę liturgiczną w języku słow., ale stopniowo nabierała znaczenia liturgia łacińska. Z XI–XIV w. zachowały się nadto lud. pieśni kośc. Svatý Václave (prawdopodobnie z XII w.), Jezu Kriste, štědrý kněže i Buóh všemohúci . Te cztery pieśni mają prawdopodobnie profesjonalny rodowód, jednak z biegiem stuleci przeszły w lud. praktyce znaczną ewolucję; pierwsze dwie do dziś zajmują ważne miejsce w czeskiej tradycji. Najstarszymi zabytkami muzyki profesjonalnej są także sekwencje i tropy z XIII w. oraz nawiązujące do chorału dramaty liturgiczne, śpiewane po łacinie i po czesku. W XIV w. powstały liczne pieśni świeckie, przeważnie miłosne; na przeł. XIV i XV w. pojawiły się pierwsze czeskie pieśni wielogłosowe. Szczególnie cenne są pieśni związane z ruchem husyckim (1415–34); najsławniejszą z nich jest hymn Ktož jsú boží bojovníci . Do nich nawiązywały od 2. poł. XV do XVII w. pieśni nar. Kościoła protest. braci czeskich, wyd. drukiem w reprezentacyjnych kancjonałach: Szamotulskim, Ivančickim, Komenskiego; wśród braci czeskich najwybitniejszym teoretykiem i kompozytorem był Jan Blahoslav. Dalszy rozwój pieśni zaznaczył się w końcu XV w.; upowszechniły ją mieszczańskie chóry, zw. bractwami literackimi. W 2. poł. XVI w. czeska muzyka wielogłosowa była reprezentowana przez twórczość J.T. Turnovskiego i J. Rychnovskiego; szczególnie wysoki poziom osiągnęła na przeł. XVI i XVII w. w twórczości K. Haranta z Polžic i Bezdružic, wybitnego reprezentanta eur. renesansu. W Pradze muzykę wielogłosową uprawiali także liczni kompozytorzy obcych narodowości, zgrupowani wokół kapeli cesarskiej (zw. rudolfińską — od ces. Rudolfa II Habsburga), m.in. Philippe de Monte, J. Regnart, Ch. Luython, lub działający poza kapelą — m.in. J. Handl-Gallus. Utrata niezależności państw. 1620 i wojna trzydziestoletnia spowodowały zastój kulturalny. Jednak już w poł. XVII w. została zapoczątkowana oryginalna twórczość okresu baroku, nawiązująca — przez katol. pieśń kośc. — do twórczości lud. i dawnej tradycji chorału (A.V. Michna z Otradovic, V.H. Rovenský), wykorzystująca w muzyce wielogłosowej nowatorskie impulsy szkoły weneckiej. W 2. poł. XVII w. powstawała także wartościowa muzyka instrumentalna, o czym świadczą utwory na orkiestrę P.J. Vejvanovskiego. Rozkwit m.cz. okresu baroku nastąpił w 1. poł. XVIII w.; działali wówczas m.in. dojrzały polifonista J.D. Zelenka i łączący w swej muzyce śpiewną melodykę z techniką kontrapunktyczną B.M. Černohorský, jak również kompozytorzy katol. figuralnej muzyki kościelnej. W tym stylu tworzyli także J. Zach, F.I. Tůma, kompozytor i organista J. Seger. Oznaki stylistyki klas. są widoczne w twórczości V. Míčy, Tůmy i F.X. Brixiego. Największą jednak rolę w kształtowaniu nowego stylu odegrali czescy emigranci, zwł. czescy założyciele szkoły mannheimskiej: J.V. Stamic i F.X. Richter, oraz działający w Berlinie i Gocie: J. Benda, twórca melodramatu, i J. Mysliveček, autor oper i oratoriów, popularnych we Włoszech i Monachium; ten ostatni wywarł wpływ na młodego W.A. Mozarta. W okresie klasyków wiedeńskich w różnych krajach Europy działało wielu kompozytorów czeskich, których twórczość wzbogacała obraz epoki: J.K. Vaňhal — jego symfonie i koncerty konkurowały w Wiedniu z powodzeniem z kompozycjami młodego J. Haydna, w Wiedniu i we Włoszech działali: V. Pichl, L. Koželuh, bracia P. i A. Vranický, V. Jírovec (Gyrowetz), z komponujących wirtuozów zaś — kornecista V.J. Stich-Punto i harfista J.K. Krumpholz. Na pocz. XIX w. działali na emigracji kompozytorzy, którzy przyczynili się do ukształtowania romantyzmu: pianista wirtuoz i kompozytor J.L. Dusík, kompozytor i teoretyk A. Rejcha, J.V. (Hugo) Voříšek. Twórczość muzyków działających w ośrodkach prowincjonalnych wykazywała wpływ pieśni lud., o czym świadczą pastorałki J.I. Linka i J.J. Ryby. W twórczości kompozytorów praskich dominowały wpływy Mozarta, który kilkakrotnie odwiedzał Pragę (m.in. z okazji premiery Don Giovanniego 1787). I tam jednak od pocz. XIX w. zaznaczył się zwrot w kierunku stylistyki romant., zwł. w kompozycjach fortepianowych V.J. Tomáška. W związku z czeskim odrodzeniem nar. w 1. poł. XIX w. ujawniła się specyficzna postawa estetyczna: nar. charakter twórczości wiązano z naśladowaniem i cytowaniem pieśni lud., przeciwstawiając się nowatorstwu romantyzmu, który łączono z muzyką niem.; domagano się prostej melodyki i harmoniki. W duchu tej tendencji powstawały pieśni solowe i chóralne A. Jelena, braci F. i J.N. Škroupa, J.E. Doležálka; do tego nurtu należy też opera o treści lud. Dráteník [druciarz ] F. Škroupa. Postawę tę przezwyciężył dopiero twórca nowoczesnej czeskiej muzyki nar. — B. Smetana. Swą twórczością udowodnił, że styl nar. polega na połączeniu stylizacji muzyki lud. (u niego szczególnie polki) z osiągnięciami twórczości świat.; ujawnia się to wyraziście w jego operze Libuše [Libusza ] i w cyklu poematów symfonicznych Má vlast [moja ojczyzna ]. Podobną estetykę wyznawał młodszy od Smetany A. Dvořák, który odkrył nowe obszary czeskiej liryki i stylizował idiom pieśni morawskich (i innych narodów słow.). Muzykę czeską wzbogacił także w tym czasie Z. Fibich. Do dorobku tych kompozytorów nawiązywali czołowi kompozytorzy przeł. XIX i XX w.: L. Janáček — jeden z protagonistów ekspresjonizmu, umiarkowany i szanujący tradycję J.B. Foerster, bliski impresjonizmowi V. Novák, liryczny i filoz. J. Suk, nawiązujący do G. Mahlera i młodego A. Schönberga O. Ostrčil. W pierwszej generacji kompozytorów XX w. wyróżnili się uczniowie Nováka: L. Vycpálek, O. Jeremiáš, E. Axman, B. Vomáčka, J. Jeremiáš, V. Petrželka, V. Kaprál i in., nadto J. Křička, V. Kálik, K.B. Jirák (od 1947 w Stanach Zjedn.). Kompozytorzy debiutujący po I wojnie świat. przeważnie reprezentowali tendencje awangardowe. Najbardziej był w tym konsekwentny A. Hába, rzecznik systemów mikrointerwałowych i atematyczności; B. Martinů łączył elementy lud. ze stylem neoklasycznym. Do tego pokolenia należeli również: P. Bořkovec, I. Krejči, J. Ježek, E.F. Burian, E. Hlobil, kompozytor i teoretyk K. Janeček, czescy Niemcy, pochodzenia żydowskiego — E. Schulhoff, V. Ullmann, H. Krása, P. Haas i in. Muzyka czeska tego okresu miała również swoich szlachetnych tradycjonalistów, którymi byli F. Pícha, J. Řídký i in. Następną generację reprezentują: M. Kabeláč, V. Trojan, J. Seidel, V. Dobiáš, J. Doubrava, K. Slavický, J. Kapr, znany dyrygent i kompozytor R. Kubelík (od 1948 na emigracji), J. Hanuš. Po II wojnie świat. debiutowali: J. Rychlík, Z. Vostřák, J. Jaroch, V. Sommer, J.F. Fischer, O. Mácha, I. Hurník, V. Kalabis, Z. Šesták, S. Havelka, J. Feld, O.F. Korte, P. Eben; brneńscy nowatorzy — J. Novák (od 1968 na emigracji), A. Piňos, J. Berg, M. Ištvan; z kompozytorów mieszkających w Stanach Zjedn. — V. Nelhýbel, K. Husa. W latach 50. wystąpili kompozytorzy uformowani — po neoklas. początkach — przez wpływ ówczesnej muzyki awangardowej: P. Blatný, M. Kopelent, J. Klusák, L. Fišer, Z. Pololáník, J. Teml, L. Faltus. W latach 60. wystąpili: J. Krček, E. Zámečník, I. Loudov, M. Štědroň, L. Matoušek; w latach 70. — J. Rybář, J. Kollert, V. Tichý, M. Slavický, I. Kurz, V. Riedlbauch, Josef Adamík; w latach 80.— M. Košut, S. Bodorov, P. Kofroň, I. Medek, M. Smolka, H. Bartoň i in. Od XVIII w. Czechy są znane jako ojczyzna wybitnych wykonawców. W XIX w. świat. rozgłos zyskali przede wszystkim skrzypkowie: F. Ondříček i J. Kubelík, a na przełomie stuleci Kwartet Czeski (działał 1892–1933). W XX w. wyróżnili się śpiewacy: K. Burian, E. Destinn oraz dyrygenci K. Kovařovic, O. Nedbal, V. Talich. Z ich następców na uwagę zasługują: dyrygenci — R. Kubelík, V. Smetáček, K. Ančerl, V. Neumann, J. Bělohlávek; pianiści — F. Maxian, F. Rauch, R. Firkušný (od 1943 w Stanach Zjedn.), J. Panenka, I. Moravec, I. Klánský; skrzypkowie — J. Suk, I. Ženatý; wiolonczeliści — M. Sádlo, J. Chuchro; z zespołów kameralnych kwartety smyczkowe — Smetany, Janáčka, Vlacha, Talicha, Kociana, Stamica, nadto Czeski Nonet. Z orkiestr renomę świat. zdobyła Czeska Filharmonia, również Orkiestra Symfoniczna miasta stołecznego Pragi (FOK), Orkiestra Symfoniczna Czeskiego Radia, Państw. Filharmonia w Brnie. Oprócz opery (Teatru Narodowego w Pradze) w Cz. działa 10 profesjonalnych scen operowych, 10 konserwatoriów i 2 wyższe fakultety muz. (w Akad. Sztuk Pięknych w Pradze i w Akad. Sztuk Pięknych im. L. Janáčka w Brnie). Z festiwali na czoło wysuwają się Międzynar. Festiwal Muz. „Praska Wiosna” oraz Festiwal Muz. w Brnie. Muzyka ludowa Muzyka lud. Czech obejmuje muzykę lud. Czechów i Morawian. Odrębności regionalne są w m.cz. bardzo wyraźne; Czechy oraz zachodnie Morawy (na zachód od rz. Morawy) są blisko związane ze Śląskiem. Odrębny zespół cech znamionuje muzykę pasterską górali morawskich; typowe dla niej są zwł. instrumenty dęte (np. długa fujara), pewne osobliwości tonalne, fakturalne, wielogłosowość i maniery wykonawcze (parlando, rubato). Historia muzyki czeskiej jest stosunkowo dobrze znana dzięki zachowanym źródłom. Podobnie jak w Polsce, zasadniczy przełom stylistyczny dokonał się w muzyce czeskiej w XVI i XVII w. Przeobrażeniom uległa wówczas struktura rytmiczna (ustalenie się rytmiki tanecznej trójmiarowej), system tonalny, melodyka (struktury triadowe, rozłożone trójdźwięki). W formie muz. zaczęły przeważać schematy regularne i proporcjonalne, koliste np. aa’ba’. Tańce z tańczonych „do kolečka” przekształciły się w tańczone parami, a następnie w wirowe. Do osobliwości m.cz. należy bogactwo tańców. Nazwy ich często są uwarunkowane choreotechnicznie, np. skočna, třasak, obrokčak, z nowszych polka, furiant, galop i walc. Dla dawnego instrumentarium wiejskiego typowe były dudy, dla miejskiego — harfa i cymbały. Dawne tradycje czeskiej muzyki lud. zachowały się w pieśniach dorocznych i kolędach, znanych z intermediów ze zbioru J. Holešova. Muzyka wschodniomorawska różni się wyraźnie od czeskiej. Zachowały się w niej dawne pieśni, niegdyś popularne, obecnie typowe dla Europy Wschodniej, np. niektóre ballady, pieśni liryczne, nawet pieśni weselne (np. zbliżone do pol. › Chmiela ). Zwracają uwagę liczne modalizmy, pod względem rytmicznym zaznaczają się reminiscencje rytmiki recytacyjnej z charakterystycznymi przedłużeniami (fermatami) przy zakończeniu poszczególnych odcinków. Podobnie jak w Polsce, obserwuje się tu przemienność metryczną (przeobrażenia jednego typu metrycznego w drugi). Obecnie dominującym metrum jest dwumiar (podobnie jak w Słowacji) z charakterystycznymi grupami rytmicznymi: 2 ósemki, ćwierćnuta; 4 ósemki. Dawny zespół instrumentalny składający się z 2 skrzypiec i dud został zastąpiony przez smyczkowy (zamiast dud — basy).

Encyklopedia muzyki RMF Classic

Popularne hasła w Encyklopedii:

Encyklopedia muzyki RMF Classic

CZESKA MUZYKA

Podziel się ze znajomymi:

Popularne hasła w Encyklopedii: